پس از قرن‌ها ابهام، دانشمندان سرانجام موفق به بازآفرینی فرمول گمشده رنگدانه باستانی “آبی مصری” شده‌اند. این کشف هیجان‌انگیز نه تنها دریچه‌ای تازه به سوی درک روش‌های هنری و تکنولوژیکی مصریان باستان می‌گشاید، بلکه می‌تواند کاربردهای نوینی در فناوری‌های مدرن نیز داشته باشد.
پیشینه رنگدانه “آبی مصری”
هنرمندان مصر باستان از حدود ۳۱۰۰ سال پیش از میلاد، از این رنگدانه مصنوعی بی‌نظیر استفاده می‌کردند. “آبی مصری” (که در زبان مصر باستان “hsbd-iryt” به معنای “لاجورد مصنوعی” نامیده می‌شد)، برای رنگ‌آمیزی چوب، سنگ، و “کارتوناژ” (ماده‌ای شبیه مقوای فشرده) به کار می‌رفت و همچنین در ساخت مهره‌ها و طلسم‌ها استفاده می‌شد. این رنگدانه کهن‌ترین رنگدانه مصنوعی جهان است و در اشکال مختلفی از آبی پررنگ تا خاکستری کدر یا حتی سبز دیده می‌شد. هزاران سال، این رنگ جایگزینی مقرون‌به‌صرفه و در دسترس برای رنگ نیلی گران‌قیمت که از هند وارد می‌شد و سنگ‌های آبی ارزشمندی مانند فیروزه یا لاجورد (که از افغانستان کنونی به مصر می‌رسید) بود.
برخلاف فیروزه یا لاجورد که تنها قابلیت تبدیل شدن به اشیاء تزئینی را داشتند، این رنگدانه ساخت بشر امکان تولید اشیاء آبی‌رنگ را در سراسر منطقه مدیترانه فراهم آورد. فیلسوفان طبیعی‌دان یونانی مانند تئوفراستوس و پلینی بزرگ در آثار خود به این رنگدانه اشاره کرده‌اند و بعدها هنرمندان رومی نیز از آن در موزاییک‌ها، نقاشی‌های دیواری و پروژه‌های معماری استفاده می‌کردند. اما با سقوط امپراتوری روم، استفاده از این رنگدانه رو به فراموشی نهاد و دستور ساخت آن تا دوره رنسانس تقریبا از بین رفت.
بازآفرینی یک فرمول گمشده
اکنون، یک تیم تحقیقاتی بین‌المللی متشکل از متخصصان دانشگاه ایالتی واشنگتن، مؤسسه حفاظت آثار موزه اسمیتسونین، و موزه تاریخ طبیعی کارنگی، موفق به بازسازی این رنگدانه شده‌اند. آن‌ها با آزمایش مواد معدنی مختلف و پخت ترکیب‌ها تا ۱۱ ساعت در کوره، این راز باستانی را رمزگشایی کردند. نتایج این پژوهش در مقاله‌ای در ژورنال معتبر NPJ Heritage Science منتشر شده است.
جان اس. مک‌کلوی، استاد مهندسی مکانیک و علم مواد در دانشگاه ایالتی واشنگتن، و ادوارد پی. ویسنزی، دانشمند پژوهشی مؤسسه حفاظت آثار موزه اسمیتسونین، نویسندگان اصلی این پژوهش هستند. مک‌کلوی در بیانیه‌ای مطبوعاتی اظهار امیدواری کرد که این پروژه نمونه‌ای خوب از چگونگی کمک علم به مطالعه گذشته انسانی باشد و نشان دهد که چگونه علم مدرن می‌تواند داستان‌های پنهان در اشیاء مصر باستان را آشکار کند.
روش‌شناسی نوین و کشفیات جدید
کارشناسان پیش از این نیز مطالعات زیادی درباره این رنگدانه مرموز انجام داده بودند، اما تیم تحقیقاتی کنونی از روش‌های میکروسکوپی و تحلیلی مدرنی استفاده کرده‌اند که پیش از این در چنین پژوهشی به کار نرفته بود. ترکیباتی که در دمای حدود ۱۰۰۰ درجه سلسیوس (معادل ۱۸۰۰ درجه فارنهایت) پخته شدند – دمایی که گمان می‌رود مصریان باستان نیز استفاده می‌کردند – شامل دوازده نوع ماده از جمله سیلیس بلوری، منابع مختلف مس (مانند اکسید مس، آزوریت یا مالاکیت) و منبعی از کلسیم بودند. برخی دستورالعمل‌ها نیز شامل کربنات سدیم می‌شدند.
محققان سپس نتایج به‌دست‌آمده را با اشیاء باستانی مصری موجود در مجموعه موزه کارنگی مقایسه کردند. نکته جالب توجه این بود که حتی آبی‌ترین رنگدانه‌ها نیز تنها حدود ۵۰ درصد از اجزای آبی‌رنگ را در خود داشتند که نشان‌دهنده پیچیدگی و مهارت مصریان باستان در ساخت این ماده است. این پژوهش نوآورانه با درخواست موزه کارنگی آغاز شد.
کاربردهای احتمالی در فناوری‌های آینده
علاوه بر اهمیت تاریخی و هنری، این رنگدانه ممکن است به دلیل ویژگی‌های نوری، مغناطیسی و زیستی خود، کاربردهایی در فناوری‌های مدرن نیز داشته باشد. این ماده نوری را در بخش نزدیک به فروسرخ طیف الکترومغناطیسی ساطع می‌کند که برای چشم انسان قابل دیدن نیست. این خاصیت می‌تواند در ساخت مواد جدید با قابلیت‌های نوری خاص و یا در صنایع دیگر مورد استفاده قرار گیرد.
نمونه‌هایی از این رنگدانه اکنون به عنوان بخشی از یک نمایشگاه بلندمدت درباره مصر باستان در موزه تاریخ طبیعی کارنگی در پیتسبرگ به نمایش گذاشته شده‌اند و قرار است در اواخر سال ۲۰۲۶ به بخشی دائمی از این نمایشگاه تبدیل شوند. این کشف نه تنها تاریخ را زنده می‌کند، بلکه نویدبخش آینده‌ای پر از نوآوری است.
