رمان «دایی‌جان ناپلئون» اثر ماندگار ایرج پزشکزاد، با آغاز عاشقانه‌ای در یک روز گرم تابستانی، سیزدهم مرداد، حدود ساعت سه و ربع کم بعدازظهر، به یکی از خاطره‌انگیزترین لحظات ادبیات داستانی ایران تبدیل شده است. این تاریخ خاص، نه‌تنها نقطه شروع روایت عاشقانه شخصیت اصلی داستان است، بلکه به واسطه محبوبیت بی‌نظیر این رمان، در حافظه فرهنگی ایرانیان جای گرفته است.
تولد یک شاهکار طنز در ادبیات ایران
رمان «دایی‌جان ناپلئون» نخستین‌بار در دهه ۱۳۴۰ به‌صورت پاورقی در مجله «فردوسی» با نام مستعار «الف.پ آشنا» منتشر شد و پس از آن به شکل کتاب درآمد. داستان، روایتگر زندگی سه خانواده در سال ۱۳۱۸ در باغی در تهران است که تحت سلطه بزرگ‌خاندانی خودرأی و دچار توهم توطئه انگلیسی‌ها زندگی می‌کنند. این اثر با نگاهی طنزآمیز، ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی مردم ایران را به تصویر می‌کشد و با شخصیت‌هایی به‌یادماندنی، مخاطب را به تفکر و تأمل وا‌می‌دارد.
محبوبیت بی‌سابقه و اقتباس‌های موفق
در سال ۱۳۵۵، ناصر تقوایی مجموعه تلویزیونی «دایی‌جان ناپلئون» را بر اساس این رمان ساخت که با استقبال گسترده‌ای روبه‌رو شد و به یکی از آثار ماندگار تلویزیون ایران تبدیل شد. ترجمه انگلیسی این کتاب توسط پروفسور دیک دیویس در سال ۱۹۹۶ منتشر شد و باعث شد مخاطبان غربی نیز با طنز خاص و فضای فرهنگی ایران آشنا شوند.
دیک دیویس در مقدمه ترجمه خود می‌نویسد: «وجود چنین رمانی در ادبیات ایران، با طنزی مبتکرانه و شخصیت‌هایی فراموش‌نشدنی، می‌تواند نگاه مخاطب غربی را نسبت به ایران دگرگون کند؛ کشوری که اغلب با تصاویر جدی و سیاسی شناخته می‌شود.»
مقایسه با آثار کلاسیک طنز جهان
در ترجمه روسی این اثر، میخائیل گورگانتسف با اشاره به شباهت‌های ساختاری و طنز موقعیت‌های داستان، آن را با آثار نیکلای گوگول مقایسه کرده و نوشته است: «تسلسل موقعیت‌های خنده‌دار و دیالوگ‌های طنزآمیز، خواننده را به یاد خنده در میان اشک‌های نامرئی گوگول می‌اندازد.»
شخصیت‌هایی که نماد فرهنگی شدند
شخصیت «دایی‌جان ناپلئون» نماد قشری از جامعه ایران است که با ساده‌اندیشی و توهم توطئه، مسائل را از زاویه‌ای غیرواقعی می‌بیند. در مقابل، «سعید» جوان عاشق‌پیشه‌ای است که با شکست در عشق، به تلخی‌های زندگی و پیامدهای پیروی کورکورانه از احساسات پی می‌برد.
این رمان چنان محبوب شد که دیگر آثار ایرج پزشکزاد همواره زیر سایه آن قرار گرفتند و «دایی‌جان ناپلئون» به عنوان یکی از شناخته‌شده‌ترین آثار ادبیات داستانی ایران پس از جنگ جهانی دوم، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ عمومی کشور پیدا کرد.
سیزده مرداد، با روایت عاشقانه‌ای که در دل طنز اجتماعی نهفته است، به روزی فراموش‌نشدنی در تاریخ ادبیات ایران تبدیل شد؛ روزی که با «دایی‌جان ناپلئون» برای همیشه در ذهن‌ها ماندگار شد.
